Медицина (лат. medicine: medicus — дәрігерлік, емдік) — адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайту, сырқаттарды емдеу мен аурудың алдын алу, денсаулық және жұмысқа қабілеттілік жағдайында (барысында), адамзат қоғамында ұзақ өмір сүруге жетуді көздейтін тәжірибелік іс-әрекеттің және ғылыми білімдердің жүйесі.
Тарихы
Археологиялық және этнографиялық деректер (Павлодар-Ертіс өңіріндегі Қараоба обасынан табылған әйелдің, Батыс Қазақстандағы Сайқын станциясы маңынан табылған ер адамның, Тараз қаласы төңірегінен табылған жауынгердің бассүйектері; Орталық Қазақстандағы Қарабие мекенінен табылған адамның қаңқасы) Қазақстанда өмір сүрген емші-дәрігерлер емдеу ісімен, әсіресе, хирургилық әдістермен ертеден-ақ таныс болғандығын көрсетеді. Орта ғасырларда қазіргі республика жерінде туған энциклопедист-ғалымдар (әл-Фараби,, Қожа Ахмет Ясауи, , тағыда басқа) медицина ғылымында елеулі із қалдырған.
Ежелгі медицина
Медицина дамыған ежелгі мемлекеттерде айтарлықтай табысқа жетті: бізге замандастары мен куәгерлерінің куәліктерін және ежелгі грек дәрігері Гиппократтың, римдік табиғат зерттеушісі Клавдий Галеннің және александриялық дәрігерлер Герофил мен Эрасистраттың еңбектерін әкелген тарихи құжаттар бар.
Орта ғасырларда
Практикалық медициналық бақылаулардың жинақталуы орта ғасырларға дейін жалғасты. Науқастар мен жаралыларды емдеу үшін арнайы мекемелер, бейбіт халыққа арналған монастырь госпитальдары пайда болды (VII ғ.). Халықтың көші-қонымен бірге жүретін крест жорықтары жойқын эпидемиялардың пайда болуына ықпал етті және Еуропада карантиндердің жасалуына әкелді.
VII ғасырда ислам елдерінде ғылым белсенді түрде дами бастады: ислам әлемінің ғалымдары басқалармен қатар ежелгі өркениеттердің медициналық білімін дамытуды жалғастырды. Халифалар ғылым мен ғалымдарға қамқорлық жасайды. Һарун әр-Рашид Бағдадта мектептер, ауруханалар мен дәріханалар құрады. Оның ұлы әл-Мамун Бағдадта академия құрып, барлық елдерден ғалымдарды шақырды. Мектептер көптеген жерлерде: Куфада, Басрада, Бұхарада және басқа қалаларда құрылған.
873 жылы Ахмад ибн Тулунның тұсында тек кедейлерге арналған алғашқы үлкен мемлекеттік аурухана құрылды. Ауруханаға түскен кезде киім-кешек пен ақша менеджерге тапсырылды, ал ауруханадан шыққаннан кейін науқас соңғы рацион ретінде бір тауық пен бір нан алды. Ауруханада жындыларға арналған палата да болды.
Арабтар медицинаның дамуына ерекше қолайлы болып көрінген жағдайда болды, өйткені Ислам ауруға дауа іздеуге шақырады және адамдарды емдейтіндерді дәріптейді. Араб медицинасының ғалымдары ежелгі дәрігерлердің еңбектерін аударып, зерттеген. Ибн Зухр (Авензоар) - адам анатомиясы мен өлгеннен кейін диссекция жасаған алғашқы белгілі дәрігер. Ең атақты араб дәрігерлері: Аарон, Бактишва (бірнеше несториандық дәрігерлер), Гонен, Ибн әл-Вафид, Закария әр-Рази, Али ибн Сахл Раббан ат-Табари, Ибн Сина (Авиценна), Әбу-л-Қасым, Ибн Рушд ( Аверроес), Абдул-Латиф әл-Бағдади.
Византия және араб медицинасы дүниежүзілік медицина ғылымын аурулардың белгілері мен дәрі-дәрмектердің жаңа сипаттамаларымен байытты. Медицинаның дамуында Орта Азия ғалымы Ибн Сина (Авиценна) үлкен рөл атқарды.
Ортағасырлық Батыс Еуропадағы медицина
Ортағасырлық Батыс Еуропада антикалық дәуірмен салыстырғанда эмпирикалық ғылым құлдырады, теология мен схоластика басымдыққа ие болды. Ғылым жоғары оқу орындарында шоғырланды. IX ғасырдан бастап қазіргі Германия, Англия, Франция территориясындағы университеттерде басқа ғылымдармен қатар медицина да оқытыла бастады. Емдеуді монахтар мен зайырлы адамдар жүргізді. Орта ғасырлардағы Еуропадағы ең танымал медициналық мектеп Салерно болды. Бұл мектептің жұмыстары басқа мектептерге үлгі ретінде қабылданды. Ең танымал гигиеналық поэма лат. Regimen Sanitatis. Салерно мектебіне шіркеулік және зайырлы дәрежедегі дәрігерлер, сондай-ақ әйелдер қатысты. Олар ауруханаларды басқарды, жорықтарда әскерлерге еріп жүрді және патшалар мен князьдердің қарамағында қызмет етті. Тек XIII ғасырдан бастап сол кездегі медицинаның бірен-саран өкілдері бақылаулар мен тәжірибелер арқылы аурулардың табиғатын зерттеуге құштарлық таныта бастады. Бұлар Арнольд Вилланова мен Роджер Бэкон. XIV ғасырда анатомияның ғылым ретінде дамуы аутопсия негізінде басталды, Мондино де Луцци (1275—1326) органдардың дәл бейнелері бар эссе жариялады.
Ортағасырлық Русь
Русьте монастырлық және халықтық медицина белсенді дамыды. Ресейде медицина ұзақ уақыт бойы эмпирикалық дәрігерлер («ликовци»), фармацевтер («зелийниктер»), мануалды терапевттер мен шаштараздармен айналысады.
Ресейдегі медицина туралы алғашқы жазбаша жазбалар XI ғасырға жатады. Шежірелерде дәрігерлерді емші деп атаған. «Русская Правда» оларды атап өтеді. Қазірдің өзінде 1073 және 1076 жылдары «Изборники» жазылды, онда библиялық кітаптардың үзінділері мен Византия жазушыларының шығармаларының аудармаларымен қатар, кейбір аурулар тізімі және оларды емдеу туралы ақпарат, денені таза ұстау бойынша ұсыныстар және кеңестер берілді. Жылдың әр мезгілінде тамақтану қамтамасыз етілді. Сондай-ақ «Изборникте» шөптермен және майлармен емдейтін емшілер, сондай-ақ каутеризация мен «тіндерді кесуді» білетін емші-хирургтар туралы айтылады.
Нестор шежіресінде (XI ғ.) орыс бу моншасы туралы алғашқы жазбаша ескертпелер бар, оның емдік күші Ресейде ежелден белгілі. Мұнда ұзақ уақыт бойы суық тию, буын аурулары және тері аурулары емделді, дислокациялар орнатылды, қан алу және «қазандар» - заманауи емдік шыныаяқтардың прототиптері.
XI ғасырдан бастап Монастырь медицинасы дамып, монастырь ауруханалары пайда болды. Осылайша, Nikon Chronicle 1091 жылы Митрополит Ефрем Переяславта ауруханалар құрды деп жазады. Кейінірек олар Новгород, Смоленск және басқа қалаларда пайда болды. Монастырь ауруханасы туралы ақпарат монастырь хроникаларында бар - «Киево-Печерск Патерикон» (XII ғ.). Онда емдік дағдыларымен танымал монахтарға сілтемелер бар.
“ | Бақытты адам ешқашан монастырьден шықпаған. Князьдің хабаршысы монахтың барғысы келмейтінін көріп, одан дәрі беруін өтіне бастады. Және ол аббаттың мәжбүрлеуімен, науқастарға беру үшін оған тамақтан сусын берді. Ал ханзада бұл ерітті ішкен бойда бірден қалпына келді. | ” |
Киев-Печерск Патериконынан, XIII ғ |
XIV ғасырдың басындағы қайың қабығының әріптері. Ежелгі Новгородта монастырь ауруханаларының болуы туралы хабарлайды. XVI ғасырдың бірінші жартысында Соловецкий монастырында аурухана құрылды. Оның жанында арнайы аурухана кітапханасы болды. Монахтар тек практикалық медицинамен, хат алмасумен және қолжазбаларды сақтаумен ғана емес, сонымен қатар медициналық мазмұндағы грек және латын кітаптарын аударумен де айналысты. Осылайша XV ғасырдың басында аурухана палаталары орналасқан Кирилло-Белозерский монастырында оның негізін қалаушы монах Кирилл Белозерский (1337—1427) грек тілінен «Гиппократ туралы Галиново» атты шағын қолжазба трактатын аударған - Галеннің бірінің жұмысы туралы пікірлері. Кейін кең тараған Гиппократ мектебінің дәрігерлері, ал XVII ғасырда Чудов монастырының монахы Эпифаний Славинецкий ғылыми анатомияға арналған қысқартылған «Эпитомия» еңбегін орыс тіліне аударды. Сонымен бірге олар орыс халық емшілігінің тәжірибесіне негізделген білімдерімен толықтырды.
Қайта өрлеу (Ренессанс)
Медицинаның дамуындағы елеулі қадам қайта өрлеу дәуірінде (XV-XVIII ғасырлар) жасалды. Швейцариялық дәрігер Парацельс тәжірибе мен білімге сүйене отырып, медицинаны дамытып, әртүрлі химиялық заттар мен минералды суларды медициналық тәжірибеге енгізді. адам денесінің құрылысы мен қызметін сипаттады. Ағылшын дәрігері У. Гарвей қан айналымы туралы ілімді жасады.
Практикалық медицина саласында XVI ғасырдың ең маңызды оқиғалары итальяндық дәрігер Г. Фракастороның жұқпалы (инфекциялық) аурулар туралы ілімді жасауы және хирургияның алғашқы ғылыми негіздерін жасауы француз дәрігері А. Паре.
Жарақаттар мен жараларды емдеуді көбінесе кәсіби жазалаушылар жүргізді. Франц Шмидт (XVI ғ. Германия) сияқты тәжірибелі жазалаушылар азаптау мен өлім жазасына кесілгеннен гөрі емделуден көбірек табыс тапты.
Жаңа кезең
Өнеркәсіптік өндірістің өсуі кәсіптік ауруларды зерттеуге назар аударды. XVII-XVIII ғасырлар тоғысында итальяндық дәрігер Б. Рамаццини өндіріс патологиясы мен еңбек гигиенасын зерттеуге бастамашы болды.
Медицинаның дамуымен әртүрлі елдерде медициналық оқу орындары пайда болуда. XVIII ғасырда Ресей империясында ғылым академиясы (1724 жыл) мен медициналық техникум (1763 жыл) – медицина саласындағы әкімшілік орталықтар құрылып, бірнеше медициналық оқу орындары ашылды.
1773 жылы Львовта медициналық коллегия ашылды, 1784 жылы Львов университетінің емдеу факультетімен біріктірілді, ал 1787 жылы Елизаветград медициналық-хирургиялық училищесі ашылды. Медициналық училищенің студенттерін жинайтын негізгі көздердің бірі XVIII ғасырдың аяғында олар медицинаны оқыта бастаған Киев академиясы болды (1802 жылы медициналық сынып ашылды; оның алғашқы оқытушысы А. Ф. Масловский болды).
XVIII ғасырдың екінші жартысы – XIX ғасырдың бірінші жартысында әскери және теңіз гигиенасының негізі қаланды. Неміс ғалымы Р. Кох микробиологияның негізін салушылардың бірі болды. Эксперименттік фармакология мен токсикологияның негізін француз физиологы және патологы К. Бернар қалаған. Неміс физиологы Г. Гельмгольц пен чех биологы Й. Пуркиньенің еңбектері офтальмологияның алға жылжуына ықпал етті.
Қазіргі уақытта медициналық оқу орындарының саны артып келеді.
Медицинаның бағыттары мен салалары
Профилактикалық медицина
Бұл аймақ бұрын санитария және гигиена деп аталды. Мақсаты – бір адамға қатысты да, адамдардың топтары мен популяцияларына қатысты да аурулардың алдын алу.
- Гигиена қолайлы оңтайландыру және қолайсыз әсерлердің алдын алу мақсатында адам ағзасына қоршаған орта факторларының әсерін зерттейді.
- Рекреация ағзаның ауруларға төзімділігін арттыру әдістерін, атап айтқанда санаториялық-курорттық емдеу әдістерін, әуесқой спорттың әсерін және т.б.
- Дезинфекция патогенді биологиялық объектілерге және олардың тасымалдаушыларына әсер ету арқылы инфекциялық және паразиттік аурулардың бейспецификалық алдын алу заңдылықтарын зерттейді.
- Санитария
- Эпидемиология ауру процестерінің демографиясын, оларды локализациялау және аурушаңдықты төмендету шараларын зерттейді және эпидемияларды зерттеуді қамтиды, бірақ олармен шектелмейді.
Клиникалық медицина
Науқастарды анықтау, емдеу және сол науқастың қайта ауырмауын болдырмау.
- Медициналық диагностика ауруларды немесе ерекше физиологиялық жағдайларды тану процесінің мазмұнын, әдістерін және кезекті кезеңдерін зерттейді.
- Диетология тамақ пен сусынның денсаулыққа және ауруға әсерін зерттейді, әсіресе оңтайлы тамақтануды анықтауда. Диетолог қант диабеті, жүрек-қан тамырлары аурулары, артық салмақ пен ас қорыту бұзылыстары, аллергия, дұрыс тамақтанбау және ісіктерге арналған емдік диетаны тағайындайды. (кейде тамақ гигиенасымен қателеседі).
- Терапия емдік әдістерді (дәрілік, консервативті емдеу) қолдану арқылы ауруларды емдеуді зерттейді.
- Хирургия ауруларды хирургиялық әдістер арқылы емдеуді зерттейді (хирургиялық емдеу).
- Психиатрия психикалық ауытқуларды, олардың пайда болу себептерін, диагностика, алдын алу және емдеу әдістерін зерттейді.
- Педиатрия балалық шақ ауруларын, сонымен қатар дәрілік және консервативті емдеуді зерттейді.
- Геронтология тірі ағзалардың, соның ішінде адамның қартаю процестерін зерттейді.
- Неонатология нәрестелер мен жаңа туған нәрестелерді, олардың өсуі мен дамуын, аурулары мен патологиялық жағдайларын зерттейді.
- Кардиология жүрек-қантамырлар жүйесінің ауруларын, олардың дамуын, себептерін және емдеу әдістерін зерттейді.
- Неврология жүйке жүйесінің құрылымы мен қызметін, даму заңдылықтарын және мүмкін патологияларды, аурулардың себептерін, олардың алдын алу және емдеу әдістерін зерттейді.
- Эндокринология гормондарды және олардың ағзаға әсерін зерттейді.
- Офтальмология көз алмасының, оның қосалқыларының (қабақтардың, жас мүшелерінің, шырышты қабықтың), сүйек құрылымдарының және көзді қоршаған тіндердің ауруларын зерттейді.
- Стоматология тістің, жақтың және ауыз қуысының ауруларын, оларды диагностикалау және емдеу әдістерін зерттейді.
- Урология зәр шығару жүйесі, көбею жүйесі ауруларының және ретроперитонеальды кеңістіктегі басқа патологиялық процестердің этиологиясын, патогенезін, диагностикасын және емдеуді зерттейді.
- Нефрология бүйректің дамуын, құрылымын, сондай-ақ аурулары мен қызметінің бұзылуын зерттейді.
- Пульмонология өкпенің дамуын, құрылысын, ауруларын және оларды емдеуді зерттейді.
- Гинекология әйелдердің көбею жүйесінің ауруларын зерттейді
Фармакология (фармацевтика)
- Фармакоэпидемиология
- Фармация
- Биохимиялық фармакология
- Клиникалық фармакология
- Молекулалық фармакология
- Фармакогеномика
- Эксперименттік фармакология
Зерттеу пәні
Медицинаның зерттеу пәні ретінде адам организмінің қалыпты және патология жағдайында құрылымы мен тіршілік етуі; халық денсаулығы жағдайына әлеуметтік және табиғи ортаның әсері; адам аурулары (олардың себептерін, пайда болу механизмін, белгілерін), аурудың алдын алу, түрлерін анықтау және емдеу тәсілдері мен құралдарын пайдалану туралы мәселелері зерттеледі. Медицина адамтанумен бірегей байланыста бола тұра жаратылыстану мен қоғамдық ғылымдардың барлық түрлерінің жетістіктерін ескереді. Медицинаның зерттеу мәселелерінің шеңбері адам өмірінің сан қырлы көріністерін қамтиды. Бұл медицинаны денсаулық туралы және адамның жеке басының және қоғамдық өмір сүру жағдайы туралы ғылымның нақты жүйесіне айналдырады. Медицинаның мұндай жаратылыстану ғылымының шегінен шығып, оның биоәлеуметтік сипаттамасын белгілейді. Әлбетте биологиялық және әлеуметтік көріністер медицинада жекеленбей, диалектикалық бірлікте қаралады. Әлеуметтік факторлар денсаулық деңгейіне және халықтың физикалық дамуына әсер етеді. Сондықтан патологиялық процестердің пайда болуына және дамуына қажетті немесе қосымша жағдайлар алғашқы түрткі механизмі ретінде жиі алға шығады. Әлеуметтік ортаның қолайсыз факторларының әсерінің биологиялық зардаптары көбіне адам организмінің хал жағдайымен белгіленеді. Ғылыми-техникалық даму кезеңінде медицинада білім аралық құрылымы және түрлі бөлімдерге бөліну айқын байқалады. Қазіргі кезеңдегі теоретикалық және клиникалық медицинада медициналық-биологиялық мәселелерді, адамның әлеуметтік табиғатын ескеріп кешенді түрде зерттеу бағыты өсуде. Медициналық түсініктердің және медициналық-гигиеналық қызметтің түрлері мен мазмұны үстемдік етуші көзқараспен, мәдени ахуалы мен жаратылыстану және техинакалық дамудың деңгейімен белгіленеді. Осының бәрін ескере отырып, алғашқы қоғам медицинасы, ежелгі өркениет медицинасы (, , , , Ежелгі Қытай, Тибет), антикалық әлемнің медицинасы (Ежелгі Грекиядағы эллинистикік дәуір, Ежелгі Рим), медицинасы (Византия, Араб халифаты, ), қайта өркендеу дәуірінің медицинасы (15 — 16 ғ.), Жаңа дәуір медицинасы (17 — 19 ғ.), 20 ғ. медицинасы және қазіргі кезең медицинасы деп бөледі. Қазіргі кезеңде медицина адамның биологиялық жаратылысын жетілдіру мүмкіншілігінің айқындылығын дәлелдеді. Мұнда әр адамның генетикалық және физиологиялық процестеріне әсер ету арқылы адам организміндегі үйлесімсіздік пен үйлеспеушілікті жою арқылы адамның физиологиялық және психикалық мүмкіншілігін дамытуға және оны сауықтырып, өмірін ұзартуға болатыны анықталды.
Қазақстанда
Медицина саласындағы жүйелі зерттеулер республикада 1925 жылы Өлкелік санитады-бактериолиялық институт ашылғаннан кейін басталып, келесі кезеңдерде ұйымдастырылған қазіргі Қазақ Ұлттық медицина университетінде, Тері-венерология ғылыми-зерттеу институтында, Туберкулез мәселелері ұлттық орталығында, Республикалық ана мен баланың денсаулығын қорғау ғылыми-зерттеу орталығында, Қазақ көз аурулары ғылыми-зерттеу институтында, Гигиена және эпидемиологияғылыми-зерттеу орталығында, Хирургиялық ғылыми орталықта, Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтында, Педиатрия және балалар хирургиясы ғылыми орталығында, Қазақ карантиндік және зооноздық инфекцияларғылыми орталығында, Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институтында, өзге де медициналық университеттер мен факультеттерде жалғасын тауып келеді;
Білімді жіктеу жүйелеріндегі кодтар
- УДК 61
- Мемлекеттік ғылыми-техникалық ақпарат рубрикаторы (ГРНТИ) (2001 жыл)
Тағыда қараңыз
- Дәрігер
- Ветеринария
- Медичи
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Medicine |
Дереккөздер
- Мец А. Мусульманский Ренессанс — Отв. ред. В. И. Беляев, 1973. — Б. 473.
- Харрингтон, 2020
- О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
Әдебиеттер
- Лахтин М. Ю. Этюды по истории медицины — М., 1903.
- История и соотношение медицинских знаний — М., 1903.
- Мейер-Штейнег Т., Зудгоф К. История медицины — М..
- Менье Л. История медицины — М.—Л., 1926.
- История медицины / Под ред. Б. Д. Петрова — М., 1954.
- Заблудовский П. Е. История отечественной медицины — М., 1960—1971.
- Бородулин Ф. Р. История медицины — М., 1961.
- Мультановский М. П. История медицины — 2-е изд.. — М., 1967.
- Глязер Г. О мышлении в медицине — М., 1969.
- Выдающиеся имена в мировой медицине — К, 2002.
- 60 лет Российской Академии медицинских наук / Под ред. В. И. Покровского — М., 2004.
- Медицина России Х-ХХ вв — М., 2005.
- Очерки истории медицины XX в — Казань, 2006.
- Литвинов А. В., Литвинова И. А. Нобелевская плеяда медицинской науки: Энциклопедия лауреатов — Смоленск, 2008.
- Сорокина Т. С. История медицины — 9-е изд.. — М., 2009.
- Скороходов Л. Я. Краткий очерк истории русской медицины / Л. Я. Скороходов; науч. ред. и коммент. — Вузовская книга. — М., 2010. — ISBN 978-5-9502-0428-9.
- Джоэл Харрингтон Праведный палач. Жизнь, смерть, честь и позор в XVI веке = Joel F. Harrington. The Faithful Executioner: Life and Death, Honor and Shame in the Turbulent Sixteenth Century — Альпина нон-фикшн. — М., 2020. — Б. 438. — ISBN 978-5-00139-190-6..
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Medicina lat medicine medicus dәrigerlik emdik adamdardyn densaulygyn saktau men nygajtu syrkattardy emdeu men aurudyn aldyn alu densaulyk zhәne zhumyska kabilettilik zhagdajynda barysynda adamzat kogamynda uzak omir sүruge zhetudi kozdejtin tәzhiribelik is әrekettin zhәne gylymi bilimderdin zhүjesi Asklepij asasyTarihyChalagantepe kalasynda Agdam oblysy tabylgan trepanaciya izderi bar halkolittik bas sүjegi Bizdin eramyzga dejingi 5 mynzhyldyk e Әzirbajzhan tarihy murazhajy Baku Arheologiyalyk zhәne etnografiyalyk derekter Pavlodar Ertis onirindegi Қaraoba obasynan tabylgan әjeldin Batys Қazakstandagy Sajkyn stanciyasy manynan tabylgan er adamnyn Taraz kalasy tonireginen tabylgan zhauyngerdin bassүjekteri Ortalyk Қazakstandagy Қarabie mekeninen tabylgan adamnyn kankasy Қazakstanda omir sүrgen emshi dәrigerler emdeu isimen әsirese hirurgilyk әdistermen erteden ak tanys bolgandygyn korsetedi Orta gasyrlarda kazirgi respublika zherinde tugan enciklopedist galymdar әl Farabi Қozha Ahmet Yasaui tagyda baska medicina gylymynda eleuli iz kaldyrgan Ezhelgi medicina Naukasty emdejtin dәriger shamamen 480 470 zhzhBizdin zamanymyzdyn 1 gasyryndagy ezhelgi rimdik kateter Medicina damygan ezhelgi memleketterde ajtarlyktaj tabyska zhetti bizge zamandastary men kuәgerlerinin kuәlikterin zhәne ezhelgi grek dәrigeri Gippokrattyn rimdik tabigat zertteushisi Klavdij Galennin zhәne aleksandriyalyk dәrigerler Gerofil men Erasistrattyn enbekterin әkelgen tarihi kuzhattar bar Orta gasyrlarda Ibn Sina ortagasyrlyk atakty dәrigerlerdin biri Praktikalyk medicinalyk bakylaulardyn zhinaktaluy orta gasyrlarga dejin zhalgasty Naukastar men zharalylardy emdeu үshin arnajy mekemeler bejbit halykka arnalgan monastyr gospitaldary pajda boldy VII g Halyktyn koshi konymen birge zhүretin krest zhoryktary zhojkyn epidemiyalardyn pajda boluyna ykpal etti zhәne Europada karantinderdin zhasaluyna әkeldi VII gasyrda islam elderinde gylym belsendi tүrde dami bastady islam әleminin galymdary baskalarmen katar ezhelgi orkenietterdin medicinalyk bilimin damytudy zhalgastyrdy Halifalar gylym men galymdarga kamkorlyk zhasajdy Һarun әr Rashid Bagdadta mektepter auruhanalar men dәrihanalar kurady Onyn uly әl Mamun Bagdadta akademiya kuryp barlyk elderden galymdardy shakyrdy Mektepter koptegen zherlerde Kufada Basrada Buharada zhәne baska kalalarda kurylgan 873 zhyly Ahmad ibn Tulunnyn tusynda tek kedejlerge arnalgan algashky үlken memlekettik auruhana kuryldy Auruhanaga tүsken kezde kiim keshek pen aksha menedzherge tapsyryldy al auruhanadan shykkannan kejin naukas songy racion retinde bir tauyk pen bir nan aldy Auruhanada zhyndylarga arnalgan palata da boldy Arabtar medicinanyn damuyna erekshe kolajly bolyp koringen zhagdajda boldy ojtkeni Islam auruga daua izdeuge shakyrady zhәne adamdardy emdejtinderdi dәriptejdi Arab medicinasynyn galymdary ezhelgi dәrigerlerdin enbekterin audaryp zerttegen Ibn Zuhr Avenzoar adam anatomiyasy men olgennen kejin dissekciya zhasagan algashky belgili dәriger En atakty arab dәrigerleri Aaron Baktishva birneshe nestoriandyk dәrigerler Gonen Ibn әl Vafid Zakariya әr Razi Ali ibn Sahl Rabban at Tabari Ibn Sina Avicenna Әbu l Қasym Ibn Rushd Averroes Abdul Latif әl Bagdadi Vizantiya zhәne arab medicinasy dүniezhүzilik medicina gylymyn aurulardyn belgileri men dәri dәrmekterdin zhana sipattamalarymen bajytty Medicinanyn damuynda Orta Aziya galymy Ibn Sina Avicenna үlken rol atkardy Ortagasyrlyk Batys Europadagy medicina Ortagasyrlyk Batys Europada antikalyk dәuirmen salystyrganda empirikalyk gylym kuldyrady teologiya men sholastika basymdykka ie boldy Ғylym zhogary oku oryndarynda shogyrlandy IX gasyrdan bastap kazirgi Germaniya Angliya Franciya territoriyasyndagy universitetterde baska gylymdarmen katar medicina da okytyla bastady Emdeudi monahtar men zajyrly adamdar zhүrgizdi Orta gasyrlardagy Europadagy en tanymal medicinalyk mektep Salerno boldy Bul mekteptin zhumystary baska mektepterge үlgi retinde kabyldandy En tanymal gigienalyk poema lat Regimen Sanitatis Salerno mektebine shirkeulik zhәne zajyrly dәrezhedegi dәrigerler sondaj ak әjelder katysty Olar auruhanalardy baskardy zhoryktarda әskerlerge erip zhүrdi zhәne patshalar men knyazderdin karamagynda kyzmet etti Tek XIII gasyrdan bastap sol kezdegi medicinanyn biren saran okilderi bakylaular men tәzhiribeler arkyly aurulardyn tabigatyn zertteuge kushtarlyk tanyta bastady Bular Arnold Villanova men Rodzher Bekon XIV gasyrda anatomiyanyn gylym retinde damuy autopsiya negizinde bastaldy Mondino de Lucci 1275 1326 organdardyn dәl bejneleri bar esse zhariyalady Ortagasyrlyk Rus Ruste monastyrlyk zhәne halyktyk medicina belsendi damydy Resejde medicina uzak uakyt bojy empirikalyk dәrigerler likovci farmacevter zelijnikter manualdy terapevtter men shashtarazdarmen ajnalysady Resejdegi medicina turaly algashky zhazbasha zhazbalar XI gasyrga zhatady Shezhirelerde dәrigerlerdi emshi dep atagan Russkaya Pravda olardy atap otedi Қazirdin ozinde 1073 zhәne 1076 zhyldary Izborniki zhazyldy onda bibliyalyk kitaptardyn үzindileri men Vizantiya zhazushylarynyn shygarmalarynyn audarmalarymen katar kejbir aurular tizimi zhәne olardy emdeu turaly akparat deneni taza ustau bojynsha usynystar zhәne kenester berildi Zhyldyn әr mezgilinde tamaktanu kamtamasyz etildi Sondaj ak Izbornikte shoptermen zhәne majlarmen emdejtin emshiler sondaj ak kauterizaciya men tinderdi kesudi biletin emshi hirurgtar turaly ajtylady XI gasyrdan bastap monastyr auruhanasy zhumys istegen Kiev Pechersk Lavrasy Nestor shezhiresinde XI g orys bu monshasy turaly algashky zhazbasha eskertpeler bar onyn emdik kүshi Resejde ezhelden belgili Munda uzak uakyt bojy suyk tiyu buyn aurulary zhәne teri aurulary emdeldi dislokaciyalar ornatyldy kan alu zhәne kazandar zamanaui emdik shynyayaktardyn prototipteri XI gasyrdan bastap Monastyr medicinasy damyp monastyr auruhanalary pajda boldy Osylajsha Nikon Chronicle 1091 zhyly Mitropolit Efrem Pereyaslavta auruhanalar kurdy dep zhazady Kejinirek olar Novgorod Smolensk zhәne baska kalalarda pajda boldy Monastyr auruhanasy turaly akparat monastyr hronikalarynda bar Kievo Pechersk Paterikon XII g Onda emdik dagdylarymen tanymal monahtarga siltemeler bar Bakytty adam eshkashan monastyrden shykpagan Knyazdin habarshysy monahtyn bargysy kelmejtinin korip odan dәri beruin otine bastady Zhәne ol abbattyn mәzhbүrleuimen naukastarga beru үshin ogan tamaktan susyn berdi Al hanzada bul eritti ishken bojda birden kalpyna keldi Kiev Pechersk Paterikonynan XIII g XIV gasyrdyn basyndagy kajyn kabygynyn әripteri Ezhelgi Novgorodta monastyr auruhanalarynyn boluy turaly habarlajdy XVI gasyrdyn birinshi zhartysynda Soloveckij monastyrynda auruhana kuryldy Onyn zhanynda arnajy auruhana kitaphanasy boldy Monahtar tek praktikalyk medicinamen hat almasumen zhәne kolzhazbalardy saktaumen gana emes sonymen katar medicinalyk mazmundagy grek zhәne latyn kitaptaryn audarumen de ajnalysty Osylajsha XV gasyrdyn basynda auruhana palatalary ornalaskan Kirillo Belozerskij monastyrynda onyn negizin kalaushy monah Kirill Belozerskij 1337 1427 grek tilinen Gippokrat turaly Galinovo atty shagyn kolzhazba traktatyn audargan Galennin birinin zhumysy turaly pikirleri Kejin ken taragan Gippokrat mektebinin dәrigerleri al XVII gasyrda Chudov monastyrynyn monahy Epifanij Slavineckij gylymi anatomiyaga arnalgan kyskartylgan Epitomiya enbegin orys tiline audardy Sonymen birge olar orys halyk emshiliginin tәzhiribesine negizdelgen bilimderimen tolyktyrdy Қajta orleu Renessans Medicinanyn damuyndagy eleuli kadam kajta orleu dәuirinde XV XVIII gasyrlar zhasaldy Shvejcariyalyk dәriger Paracels tәzhiribe men bilimge sүjene otyryp medicinany damytyp әrtүrli himiyalyk zattar men mineraldy sulardy medicinalyk tәzhiribege engizdi adam denesinin kurylysy men kyzmetin sipattady Agylshyn dәrigeri U Garvej kan ajnalymy turaly ilimdi zhasady Praktikalyk medicina salasynda XVI gasyrdyn en manyzdy okigalary italyandyk dәriger G Frakastoronyn zhukpaly infekciyalyk aurular turaly ilimdi zhasauy zhәne hirurgiyanyn algashky gylymi negizderin zhasauy francuz dәrigeri A Pare Zharakattar men zharalardy emdeudi kobinese kәsibi zhazalaushylar zhүrgizdi Franc Shmidt XVI g Germaniya siyakty tәzhiribeli zhazalaushylar azaptau men olim zhazasyna kesilgennen gori emdeluden kobirek tabys tapty Zhana kezen 1682 zhyl DәrigerXVII gasyrdagy operaciya Өnerkәsiptik ondiristin osui kәsiptik aurulardy zertteuge nazar audardy XVII XVIII gasyrlar togysynda italyandyk dәriger B Ramaccini ondiris patologiyasy men enbek gigienasyn zertteuge bastamashy boldy Medicinanyn damuymen әrtүrli elderde medicinalyk oku oryndary pajda boluda XVIII gasyrda Resej imperiyasynda gylym akademiyasy 1724 zhyl men medicinalyk tehnikum 1763 zhyl medicina salasyndagy әkimshilik ortalyktar kurylyp birneshe medicinalyk oku oryndary ashyldy 1773 zhyly Lvovta medicinalyk kollegiya ashyldy 1784 zhyly Lvov universitetinin emdeu fakultetimen biriktirildi al 1787 zhyly Elizavetgrad medicinalyk hirurgiyalyk uchilishesi ashyldy Medicinalyk uchilishenin studentterin zhinajtyn negizgi kozderdin biri XVIII gasyrdyn ayagynda olar medicinany okyta bastagan Kiev akademiyasy boldy 1802 zhyly medicinalyk synyp ashyldy onyn algashky okytushysy A F Maslovskij boldy XVIII gasyrdyn ekinshi zhartysy XIX gasyrdyn birinshi zhartysynda әskeri zhәne teniz gigienasynyn negizi kalandy Nemis galymy R Koh mikrobiologiyanyn negizin salushylardyn biri boldy Eksperimenttik farmakologiya men toksikologiyanyn negizin francuz fiziology zhәne patology K Bernar kalagan Nemis fiziology G Gelmgolc pen cheh biology J Purkinenin enbekteri oftalmologiyanyn alga zhylzhuyna ykpal etti Қazirgi uakytta medicinalyk oku oryndarynyn sany artyp keledi Medicinanyn bagyttary men salalaryProfilaktikalyk medicina Bul ajmak buryn sanitariya zhәne gigiena dep ataldy Maksaty bir adamga katysty da adamdardyn toptary men populyaciyalaryna katysty da aurulardyn aldyn alu Gigiena kolajly ontajlandyru zhәne kolajsyz әserlerdin aldyn alu maksatynda adam agzasyna korshagan orta faktorlarynyn әserin zerttejdi Rekreaciya agzanyn aurularga tozimdiligin arttyru әdisterin atap ajtkanda sanatoriyalyk kurorttyk emdeu әdisterin әueskoj sporttyn әserin zhәne t b Dezinfekciya patogendi biologiyalyk obektilerge zhәne olardyn tasymaldaushylaryna әser etu arkyly infekciyalyk zhәne parazittik aurulardyn bejspecifikalyk aldyn alu zandylyktaryn zerttejdi Sanitariya Epidemiologiya auru procesterinin demografiyasyn olardy lokalizaciyalau zhәne aurushandykty tomendetu sharalaryn zerttejdi zhәne epidemiyalardy zertteudi kamtidy birak olarmen shektelmejdi Klinikalyk medicina Naukastardy anyktau emdeu zhәne sol naukastyn kajta auyrmauyn boldyrmau Medicinalyk diagnostika aurulardy nemese erekshe fiziologiyalyk zhagdajlardy tanu procesinin mazmunyn әdisterin zhәne kezekti kezenderin zerttejdi Dietologiya tamak pen susynnyn densaulykka zhәne auruga әserin zerttejdi әsirese ontajly tamaktanudy anyktauda Dietolog kant diabeti zhүrek kan tamyrlary aurulary artyk salmak pen as korytu buzylystary allergiya durys tamaktanbau zhәne isikterge arnalgan emdik dietany tagajyndajdy kejde tamak gigienasymen katelesedi Terapiya emdik әdisterdi dәrilik konservativti emdeu koldanu arkyly aurulardy emdeudi zerttejdi Hirurgiya aurulardy hirurgiyalyk әdister arkyly emdeudi zerttejdi hirurgiyalyk emdeu Psihiatriya psihikalyk auytkulardy olardyn pajda bolu sebepterin diagnostika aldyn alu zhәne emdeu әdisterin zerttejdi Pediatriya balalyk shak aurularyn sonymen katar dәrilik zhәne konservativti emdeudi zerttejdi Gerontologiya tiri agzalardyn sonyn ishinde adamnyn kartayu procesterin zerttejdi Neonatologiya nәresteler men zhana tugan nәrestelerdi olardyn osui men damuyn aurulary men patologiyalyk zhagdajlaryn zerttejdi Kardiologiya zhүrek kantamyrlar zhүjesinin aurularyn olardyn damuyn sebepterin zhәne emdeu әdisterin zerttejdi Nevrologiya zhүjke zhүjesinin kurylymy men kyzmetin damu zandylyktaryn zhәne mүmkin patologiyalardy aurulardyn sebepterin olardyn aldyn alu zhәne emdeu әdisterin zerttejdi Endokrinologiya gormondardy zhәne olardyn agzaga әserin zerttejdi Oftalmologiya koz almasynyn onyn kosalkylarynyn kabaktardyn zhas mүshelerinin shyryshty kabyktyn sүjek kurylymdarynyn zhәne kozdi korshagan tinderdin aurularyn zerttejdi Stomatologiya tistin zhaktyn zhәne auyz kuysynyn aurularyn olardy diagnostikalau zhәne emdeu әdisterin zerttejdi Urologiya zәr shygaru zhүjesi kobeyu zhүjesi aurularynyn zhәne retroperitonealdy kenistiktegi baska patologiyalyk procesterdin etiologiyasyn patogenezin diagnostikasyn zhәne emdeudi zerttejdi Nefrologiya bүjrektin damuyn kurylymyn sondaj ak aurulary men kyzmetinin buzyluyn zerttejdi Pulmonologiya okpenin damuyn kurylysyn aurularyn zhәne olardy emdeudi zerttejdi Ginekologiya әjelderdin kobeyu zhүjesinin aurularyn zerttejdiFarmakologiya farmacevtika Tolyk makalasy Farmakologiya Farmakoepidemiologiya Farmaciya Biohimiyalyk farmakologiya Klinikalyk farmakologiya Molekulalyk farmakologiya Farmakogenomika Eksperimenttik farmakologiyaZertteu pәniMedicinanyn zertteu pәni retinde adam organizminin kalypty zhәne patologiya zhagdajynda kurylymy men tirshilik etui halyk densaulygy zhagdajyna әleumettik zhәne tabigi ortanyn әseri adam aurulary olardyn sebepterin pajda bolu mehanizmin belgilerin aurudyn aldyn alu tүrlerin anyktau zhәne emdeu tәsilderi men kuraldaryn pajdalanu turaly mәseleleri zertteledi Medicina adamtanumen biregej bajlanysta bola tura zharatylystanu men kogamdyk gylymdardyn barlyk tүrlerinin zhetistikterin eskeredi Medicinanyn zertteu mәselelerinin shenberi adam omirinin san kyrly korinisterin kamtidy Bul medicinany densaulyk turaly zhәne adamnyn zheke basynyn zhәne kogamdyk omir sүru zhagdajy turaly gylymnyn nakty zhүjesine ajnaldyrady Medicinanyn mundaj zharatylystanu gylymynyn sheginen shygyp onyn bioәleumettik sipattamasyn belgilejdi Әlbette biologiyalyk zhәne әleumettik korinister medicinada zhekelenbej dialektikalyk birlikte karalady Әleumettik faktorlar densaulyk dengejine zhәne halyktyn fizikalyk damuyna әser etedi Sondyktan patologiyalyk procesterdin pajda boluyna zhәne damuyna kazhetti nemese kosymsha zhagdajlar algashky tүrtki mehanizmi retinde zhii alga shygady Әleumettik ortanyn kolajsyz faktorlarynyn әserinin biologiyalyk zardaptary kobine adam organizminin hal zhagdajymen belgilenedi Ғylymi tehnikalyk damu kezeninde medicinada bilim aralyk kurylymy zhәne tүrli bolimderge bolinu ajkyn bajkalady Қazirgi kezendegi teoretikalyk zhәne klinikalyk medicinada medicinalyk biologiyalyk mәselelerdi adamnyn әleumettik tabigatyn eskerip keshendi tүrde zertteu bagyty osude Medicinalyk tүsinikterdin zhәne medicinalyk gigienalyk kyzmettin tүrleri men mazmuny үstemdik etushi kozkaraspen mәdeni ahualy men zharatylystanu zhәne tehinakalyk damudyn dengejimen belgilenedi Osynyn bәrin eskere otyryp algashky kogam medicinasy ezhelgi orkeniet medicinasy Ezhelgi Қytaj Tibet antikalyk әlemnin medicinasy Ezhelgi Grekiyadagy ellinistikik dәuir Ezhelgi Rim medicinasy Vizantiya Arab halifaty kajta orkendeu dәuirinin medicinasy 15 16 g Zhana dәuir medicinasy 17 19 g 20 g medicinasy zhәne kazirgi kezen medicinasy dep boledi Қazirgi kezende medicina adamnyn biologiyalyk zharatylysyn zhetildiru mүmkinshiliginin ajkyndylygyn dәleldedi Munda әr adamnyn genetikalyk zhәne fiziologiyalyk procesterine әser etu arkyly adam organizmindegi үjlesimsizdik pen үjlespeushilikti zhoyu arkyly adamnyn fiziologiyalyk zhәne psihikalyk mүmkinshiligin damytuga zhәne ony sauyktyryp omirin uzartuga bolatyny anyktaldy ҚazakstandaMedicina salasyndagy zhүjeli zertteuler respublikada 1925 zhyly Өlkelik sanitady bakterioliyalyk institut ashylgannan kejin bastalyp kelesi kezenderde ujymdastyrylgan kazirgi Қazak Ұlttyk medicina universitetinde Teri venerologiya gylymi zertteu institutynda Tuberkulez mәseleleri ulttyk ortalygynda Respublikalyk ana men balanyn densaulygyn korgau gylymi zertteu ortalygynda Қazak koz aurulary gylymi zertteu institutynda Gigiena zhәne epidemiologiyagylymi zertteu ortalygynda Hirurgiyalyk gylymi ortalykta Қazak onkologiya zhәne radiologiya gylymi zertteu institutynda Pediatriya zhәne balalar hirurgiyasy gylymi ortalygynda Қazak karantindik zhәne zoonozdyk infekciyalargylymi ortalygynda Almaty dәrigerler bilimin zhetildiru institutynda ozge de medicinalyk universitetter men fakultetterde zhalgasyn tauyp keledi Bilimdi zhikteu zhүjelerindegi kodtarUDK 61 Memlekettik gylymi tehnikalyk akparat rubrikatory GRNTI 2001 zhyl Tagyda karanyzDәriger Veterinariya MedichiPortal Medicina Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar MedicineDerekkozderMec A Musulmanskij Renessans Otv red V I Belyaev 1973 B 473 Harrington 2020 O D Dajyrbekov B E Altynbekov B K Torgauytov U I Kenesariev T S Hajdarova Aurudyn aldyn alu zhәne saktandyru bojynsha oryssha kazaksha terminologiyalyk sozdik Shymkent Ғasyr Sh 2005 zhyl ISBN 9965 752 06 0ӘdebietterLahtin M Yu Etyudy po istorii mediciny M 1903 Istoriya i sootnoshenie medicinskih znanij M 1903 Mejer Shtejneg T Zudgof K Istoriya mediciny M Mene L Istoriya mediciny M L 1926 Istoriya mediciny Pod red B D Petrova M 1954 Zabludovskij P E Istoriya otechestvennoj mediciny M 1960 1971 Borodulin F R Istoriya mediciny M 1961 Multanovskij M P Istoriya mediciny 2 e izd M 1967 Glyazer G O myshlenii v medicine M 1969 Vydayushiesya imena v mirovoj medicine K 2002 60 let Rossijskoj Akademii medicinskih nauk Pod red V I Pokrovskogo M 2004 Medicina Rossii H HH vv M 2005 Ocherki istorii mediciny XX v Kazan 2006 Litvinov A V Litvinova I A Nobelevskaya pleyada medicinskoj nauki Enciklopediya laureatov Smolensk 2008 Sorokina T S Istoriya mediciny 9 e izd M 2009 Skorohodov L Ya Kratkij ocherk istorii russkoj mediciny L Ya Skorohodov nauch red i komment Vuzovskaya kniga M 2010 ISBN 978 5 9502 0428 9 Dzhoel Harrington Pravednyj palach Zhizn smert chest i pozor v XVI veke Joel F Harrington The Faithful Executioner Life and Death Honor and Shame in the Turbulent Sixteenth Century Alpina non fikshn M 2020 B 438 ISBN 978 5 00139 190 6 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet